طرح های جامع شهر مشهد

فلسفه تدوین طرح های شهری به ویژه طرح های جامع وتفصیلی شهرها نظام دهی به شهرها چه از نظر کالبدی(ظاهری) و چه از نظر عملکردی(فعالیت) بوده است.

برای آشنایی با انواع طرح های شهری می توانید به لینک زیر مراجعه نمایید.
انواع طرح های شهری در ایران

شهر مشهد در ۵۰ سال گذشته ، دو و نیم طرح جامع را تجربه کرده است.

طرح جامع خازنی، طرح جامع مهرازان و طرح جامع ناقص سوم

با توجه به اهمیت سیاست گذاری های دو طرح جامع اولیه شهر مشهد، در ابتدا توضیحاتی اجمالی در خصوص این دو طرح مطرح و در ادامه درخصوص طرح جامع سوم توضیحاتی بیان خواهد شد.

۱- طرح جامع خازنی (مصوب ۱۳۵۰)

تهیه طرح جامع شهر مشهد در مرداد سال ۱۳۴۶ به مشاور خازنی ابلاغ گردید.
دومرحله برای انجام این طرح در نظر گرفته شد:
– خصوصیات اجتماعی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی بر اساس آمار سرشماری عمومی سال‌های  1335و ۱۳۴۵موردبررسی قرار گرفت و در  اردیبهشت سال ۱۳۴۹به پایان رسید و در همان تاریخ به تصویب شورای عالی شهرسازی درآمد
– پیش‌بینی‌های مربوط به میزان و نحوه گسترش شهر در رابطه با رشد جمعیت و عوامل هدایت‌کننده توسعه موردبررسی قرار گرفت و پیشنهاد‌ها نهائی به‌منظور هدایت فعالیت‌های عمرانی و فیزیکی در یک دوره ۲۵ ساله به‌صورت طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۰ به شورای عالی شهرسازی تسلیم شد.

۱-۱- دلایل طرح ریزی

تحقیقات انجام شده حاکی از رشد چهار برابری جمعیت مشهد در ۲۵ سال آینده و مسائل بی شماری است که به دنبال آن خواهد بود.

۲-۱- بررسی مسائل آینده شهر

• اثرات ناشی از افزایش جمعیت
• رشد اقتصادی و برنامه‌های عمرانی
• مسائل ناشی از بی‌توجهی به نحو استفاده از اراضی
• مسائل ناشی از توسعه نامنظم شهر
• مسائل ناشی از عدم تنظیم شبکه‌های ارتباطی شهر
• مشکلات عمومی

۳-۱- امکانات موجود و پیش بینی آینده طرح

• سطح اشغال‌شده شهر مشهد در زمان شروع مطالعات طرح ۳۳ کیلومترمربع بوده است. پیش‌بینی این طرح آن بوده که وسعت شهر با توجه به رشد جمعیت در ۲۵ سال به ۱۷۰ کیلومترمربع خواهد رسید.
• سرانه درآمدی شهر حدود متوسط سرانه درآمد مناطق شهرنشین کشور بوده است. علاوه بر آن درآمد شهر مشهد از بخش خدمات توریستی موردتوجه بوده است.
• با توجه به‌دقت برنامه پنجم عمرانی بر توسعه فعالیت کشاورزی و وجود اراضی کشاورزی مستعد، امکان حمایت و توسعه کشاورزی صنعتی در شهر مشهد به‌عنوان یکی از امکانات توسعه موردتوجه قرارگرفته است.
• وجود ساختمان‌های قدیمی و فرسوده در قسمت اعظم شهر
• مالکیت آستان قدس مانع از گسترش بی‌رویه شهر و نظم‌بخشی توسعه شهر

۴-۱- پیش‌بینی وضع آینده و برنامه‌ریزی آن

• جمعیت شهر در افق طرح سال ۱۳۷۰، ۱،۴۶۴،۳۸۱ نفر در نظر گرفته‌شده است.
• همراه با کاهش سهم کشاورزی و افزایش سهم خدمات و تأسیسات شهری و تحول صنعتی و خدمات شهر منطقی گرایش‌های اصلی اشتغال منطبق برصنعتی شدن شهر و پیشرفت به‌طرف یک مرکز توریستی جدید

۵-۱- میزان توسعه آینده شهر

• عوامل مؤثر در تعیین جهات گسترش شهر سطح دایر موجود شهر معادل ۳۳ کیلومترمربع بوده است.
• در طرح جامع برای ۲۵ سال بعد (۱۳۷۰) تا میزان ۵ برابر افزایش خواهد  یافت.
• در پایان دوره اول طرح بر اساس تخمین طرح جامع به حدود ۷۴۷۵ هکتار یعنی بیش از دو برابر سال ۱۳۴۵ افزایش خواهد یافت.
• در سال ۱۳۷۰ به حدود ۱۷۰۰۰ هکتار (۱۷۰ کیلومترمربع) خواهد رسید.

۶-۱- عوامل مؤثر در گسترش شهر

• موقعیت جغرافیائی
• اوضاع اقلیمی
• نحوه استفاده از اراضی خارج از محدوده و گسترش­های نامنظم شهری
• رابطه شهر و دهات اطراف آن
• عناصر ویژه (فرودگاه، خط آهن و اراضی با کاربری نظامی)

۷-۱- حدود توسعه پیشنهادی شهر مشهد

• با توجه به عوامل محدودکننده و نامساعد توسعه شهری در جهت شمال، جنوب و مشرق، توسعه کلی آینده شهر در طرح جامع در جهت مغرب و جنوب غربی پیش­بینی گردیده و این توسعه در جهت غربی به نحوی است که درعین‌حال شهر آینده را بروی جاده­ای که مشهد را به وکیل­آباد متصل می­کند سوق خواهد داد.
• در شمال به شاهراه شمالی ختم می‌شود.
• در جنوب به ارتفاعات تا حد شیب ۱۵ درصد توسعه می‌یابد

۸-۱- ایده کلی میزان توسعه و جهات گسترش شهر

پس از بررسی‌هایی که در کمیته فنی شورای عالی شهرسازی بر گزینه پیشنهادی طرح انجام شد، طرح نهائی مورد تصویب دارای خصوصیات زیر بوده است:

۱- توسعه مراکز صنعتی، در جهت جنوب شرقی و در امتداد شمالی جاده مشهد ـ نیشابور و در طرفین خط آهن انجام می‌پذیرد.
۲- پیش‌بینی سیل گیر و ایجاد مجراهای انحرافی برای آب باران در فصول بارندگی؛ این مجراها می­توانند مورداستفاده شبکه تخلیه فاضلاب شهر نیز، قرار گیرند.
۳- جاده‌هایی که اساس شبکه ارتباطات منطقه‌ای شهر را به وجود می‌آورند، به ترتیب اهمیت عبارت ­اند از:جاده منطقه ­ای ـ جاده سرخس ـ جاده کوهپایه­های بینالود‌ـ جاده کارخانه سیمان (خواجه ربیع) و  جاده اولیه خیابان طبرسی.
۴- کوهپایه‌ها مراکز تفریحی شهریان و مسافرین بوده و از طریق جاده‌های مناسب به شهر مرتبط می­شوند.
۵-توسعه مرکز شهر به‌طورکلی به‌سوی غرب در نظر گرفته‌شده، زیرا از سایر جهات،‌ دچار محدودیت می­باشد و مقدمه ایجاد مرکز شهری، مکمل مرکز فعلی، در اراضی غربی شهر، قبل از رسیدن به جاده منطقه­ای، پیش­بینی می­شود.
۶- کاهش بار عبور و مرور جاده منطقه­ای در قسمت جنوب شهر، همواره مطرح بوده و این امر به‌وسیله یک مسیر عبوری شمالی تأمین می­شود و بخصوص عبور وسایط نقلیه سنگین و کندرو و باری به جاده شمالی محول خواهد شد.
۷- توجه جدی و عمیق به آپارتمان‌سازی در بخش مسکونی، به‌خصوص برای نواحی توسعه شهری
۸- اصلاح شبکه عبور و مرور شهری به‌وسیله ایجاد چندین جاده کمربندی اصلی که با توجه به میزان رفت‌وآمد در آینده و همچنین جاده‌های شمالی، رابط مراکز شهری با جاده‌های کمربندی خواهند بود.

۹-۱- شبکه ارتباطی

شبکه ارتباطی شهر در زمان مطالعه ۲۱/۷۵درصد از سطح کل شهر را اشغال کرده بود. پیش‌بینی‌شده بود که در افق طرح رقم به ۲۲/۷۵درصد از سطح کل شهر برسد.
انواع خیابان‌های پیش‌بینی شهر در طرح عبارت بودند از:
– خیابان‌های سریع
– خیابان‌های اصلی درجه ۱
– خیابان‌های اصلی درجه ۲
– خیابان‌های فرعی
– خیابان‌های محله‌ای یا بن‌بست‌ها

۱۰-۱- طرح نوسازی پیشنهادی منطقه قدیمی و مرکزی شهر

• نوسازی و احیاء مجدد بازارها و مراکز خرید،ضمن حفظ پیوند آن‌ها با مراکز زیارتی
• ایجاد مراکز فرهنگی و اجتماعی و گذران اوقات فراغت
• رعایت ترتیب در تنظیم فضاهای بیرونی،میانی و اندرونی،از محیط خارج تا حرم مطهر
• تأمین فضای سبز
• رعایت تناسب بین معماری ابنیه جدید و بناهای تاریخی
• برقراری نظامت جدید برای مسیرهای پیاده و ایجاد مراکز اجتماعات و محوطه‌های باز ،بادید مناسب به‌سوی ابنیه تاریخی

۱۱-۱- ساختار فضایی طرح

تنها ساختار کارکردی قابل‌بررسی در این طرح ،ساختار تفریحی و فضای سبز است. این ساختار مفاصل کارکردی مهمی را به هم متصل می‌کند  این ساختار بر اساس شبکه فضاهای باز و سبز قابل‌تشخیص است.
مفاصل شامل میدان قائم، باغات آستان قدس در حوزه میانی، باغ‌ملک آباد
محورها شامل کال چهل بازه،محور متصل‌کننده پارک کوه سنگی و پارک طرق، دیگر اراضی فاقد کاربری را در کنار بزرگراه شهید کلانتری و محور متصل‌کننده پارک‌ها و فضای سبز در شمال شرقی حرم

۲- طرح جامع مهرارازان(مصوب ۱۳۷۲)

انجام خدمات و مطالعات طرح توسعه و عمران شهر مشهد در اسفندماه ۱۳۶۵ از سوی اداره کل مسکن و شهرسازی خراسان به این مشاور ابلاغ گردید.
مطالعات با توجه به ویژگی‌های شهر مشهد آغازشده است:
– وجود حرم امام رضا(ع)(یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان)
– بزرگ‌ترین مرکز شهری در منطقه شرق ایران،مرکز وسیع‌ترین استان کشور ،ازلحاظ جمعیت دومین شهر پس از تهران

۱-۲- مطالعات طرح جامع مهرازان

مطالعات به تفکیک زیر انجام‌شده است:
– مطالعات منطقه شهری
– مطالعات بخش‌های ویژه شهر(حومه­ ها- مرکز شهر)
– مطالعات زوار
– شهرهای اقماری

۲-۲- پیش‌بینی وضعیت آینده

بر اساس پیش‌بینی‌های این طرح:
– جمعیت شهر مشهد تا سال ۱۳۹۳ به حدود ۵/۴ میلیون نفر بالغ خواهد شد.
– طبق الگوی توسعه آینده شهر، بین ۱/۲ تا ۱/۵میلیون نفر از این جمعیت در سه شهر اقماری در فاصله حدود ۶۰-۴۰ کیلومتری اطراف مشهد و  3/9 تا ۴/۲میلیون نفر در شهر فعلی، و توسعه پیوسته محدود آن، اسکان خواهند یافت.
– تعیین ظرفیت محدوده قانونی شهر در ابتدای مطالعات:
ظرفیت جمعیتی محدوده قانونی در حدود ۲،۸۵۰،۰۰۰نفر برآورد شده است.
در مطالعات این مشاور، حداقل قابل‌قبول متوسط سرانه زمین برای این کاربردها، بدون احتساب اراضی نظامی، بین ۲۰ تا ۲۳ مترمربع است.

۳-۲- جمعیت و تراکم ساختمانی

از مقایسه ظرفیت عملی جمعیت‌پذیری شهر با سهم شهر اصلی از جمعیت، تراکم ساختمانی افزایش‌یافته است.
– در مناطق کم‌درآمد متوسط تراکم ساختمانی ۱۰۰ درصد
– در مناطق متوسط و پردرآمد متوسط تراکم ساختمانی ۱۳۵ درصد

۴-۲- الگوی توسعه شهر

در الگوی کلی توسعه پیوسته شهر به ترتیب زیر پیش‌بینی‌شده است:
– بخش عمده توسعه پیوسته شهر در شمال غرب مشهد با مساحت حدود ۴۲۰۰۰ هکتار است که عمدتاً برای سکونت اهالی آینده مشهد در نظر گرفته‌شده است (بدون احتساب مساحت کاربری‌های بزرگ‌مقیاس شهر مثل استادیوم صدهزارنفری، نمایشگاه بین­المللی و …)
– در جنوب، نوار باریک‌بین محدوده قانونی فعلی شهر و ارتفاعات بنیالود با مساحتی در حدود ۲۶۰۰ هکتار به شهر فعلی اضافه‌شده است که بخش عمده آن به کاربری‌های بزرگ‌مقیاس شهر بخصوص درزمینهٔ تأسیسات و تجهیزات شهری،‌ اختصاص‌یافته است.
– در شمال و شرق به دلیل وجود اراضی مرغوب کشاورزی، توسعه جدید پیش‌بینی‌شده است.
– لیکن برای نواحی حاشیه‌نشین موجود توسعه کنترل‌شده‌ای به‌منظور پذیرش اضافه جمعیت خود آن­ها ـ در داخل حدود فعلی­شان منظور شده است که در حدود ۱۴۰۰ هکتار وسعت دارد.

۵-۲- کاربری‌های مقیاس شهر

کاربری‌های مقیاس شهری در این طرح چنین دیده‌ شده‌اند:
– فرودگاه مشهد(انتقال فرودگاه توصیه‌شده است و کاربری جدیدی در مکان فرودگاه پیش‌بینی‌نشده است)
– پادگان‌ها و تأسیسات نظامی (برخی از کاربری‌ها در مکان پادگان فعلی شهر پیشنهادشده است)
– آموزش عالی ( با توجه به مساحت فعلی دانشگاه مشهد و همچنین با توجه به عملکرد شهر جدید گلبهار در الگوی توسعه شهر مشهد که به‌عنوان یک مرکز دانشگاهی پیش‌بینی‌شده است،مساحت جدیدی برای آموزش عالی اضافه نشده است)

۶-۲- سرانه‌های پیشنهادی کاربری‌های اصلی

کاربری	سرانه موجود	سرانه پیشنهادی
آموزشی و آموزش عالی	۳/۸۷	۵/۱۵
درمانی و بهداشتی	۰/۵۳	۲/۰۴
تأسیسات و تجهیزات شهری	۱/۹۲	۵/۴۶
تجاری	۱/۲۷	۲/۴۶
ورزشی	۰/۱۹	۲/۱۹
فضای سبز	۱/۹۹	۱۲/۵۲
اداری_انتظامی	۱/۲۲	۲/۵۶
مذهبی	۰/۲۸	۰/۴۲
فرهنگی	۰/۰۰۲	۱/۰۹
جهانگردی_پذیرایی	۰/۲۸	۱/۱۲
صنعتی	۱/۴۸	۱/۶۹
جمع	۱۳/۱۶	۳۶/۷

سرانه‌های پیشنهادی برای کاربری‌های مختلف درمجموع سه برابر وضعیت زمان تهیه طرح بوده است.بخش قابل‌ملاحظه‌ای از این افزایش مربوط به فضای سبز حفاظتی و جنگلی است.
در سال طراحی سرانه کاربری‌های شهر مشهد معادل ۱۳/۱۶ مترمربع بوده است که به ۳۶/۷ مترمربع افزایش‌یافته است.

۷-۲- نحوه استفاده از اراضی شهری

• حمل‌ونقل  (10 درصد سطح شهر مساحت حمل‌ونقل پیش‌بینی‌شده‌اند. محدوده فرودگاه و راه‌آهن بدون تغییرات حفظ‌شده‌اند)
• فضای سبز(علاوه فضاهای سبز عمومی نظیر پارک‌های شهری،یک  پارک جنگلی به‌عنوان فضای سبز حفاظتی در شمال شهر و نوارهایی در حاشیه محدوده جنوبی شهر و در امتداد محور قوچان پیش‌بینی‌شده است/ در داخل محدوده شهر مجموعاً ۲۵۹۴ هکتار به پارک‌های جنگلی اختصاص‌یافته است /نوع دیگری از فضاهای سبز شامل باغات خصوصی که در افق طرح و با توجه مساحت حدود ۷ درصد آن را تشکیل می‌دهند عیناً حفظ‌شده‌اند/ فضای سبز حفاظتی در خارج از محدوده شهر پیش‌بینی‌شده است)
• سطوح خدماتی (سطوح خدماتی مقیاس شهر در محدوده طرح برابر با ۲۹۴۵ هکتار می‌باشد/ برخی از کاربری‌های خدماتی پیش‌بینی‌شده شده در خارج از محدوده شهر قرارگرفته‌اند از جمله استادیم ورزشی شهر،زندان،باغ ‌وحش و بخشی از انبارها / علاوه بر توسعه گورستان بهشت رضا در جنوب شهر یک گورستان در شمال غربی پیش‌بینی‌شده است)

۸-۲- تراکم‌های جمعیتی

متوسط تراکم ناخالص جمعیت در سطح دایر شهر حدود ۱۴۲ نفر در هکتار
متوسط تراکم خالص شهر حدود ۳۳۵ نفر در هکتار بوده
جمعیت مشهد در سال ۱۳۶۷ در حدود ۱/۶۸۰/۰۰۰ نفر، مساحت کل آن (محدوده آماری سال ۱۳۶۵) در حدود ۲۴۴ و سطح دایر آن ۴۴۸ کیلومترمربع بوده است.

۹-۲- تراکم ساختمانی

در سال طراحی (۱۳۶۷) متوسط سطح سرانه زیربنای مسکونی در کل شهر بدون احتساب زیرزمین ۲/۲۰ و با زیرزمین ۲/۳۲ مترمربع بوده است.

۱۰-۲- ساختار فضایی طرح

تنها ساختار کارکردی قابل‌بررسی در این طرح ،ساختار تفریحی و فضای سبز است. این ساختار مفاصل کارکردی مهمی را به هم متصل می‌کند  این ساختار بر اساس شبکه فضاهای باز و سبز قابل‌تشخیص است.
مفاصل شامل میدان قائم، باغات آستان قدس در حوزه میانی، باغ‌ملک آباد
محورها شامل کال چهل بازه،محور متصل‌کننده پارک کوه سنگی و پارک طرق ودیگر اراضی فاقد کاربری را در کنار بزرگراه شهید کلانتری

۳- طرح جامع سوم (توسعه وعمران)شهر مشهد (فرنهاد)

اولین مجلد مطالعات طرح جامع سوم در سال ۱۳۸۴ آماده شد ولی به ذهن هیچ کس خطور نمی کرد که روزی سرنوشت این طرح درگیر اختلافات مدیریتی شود .

۱-۳- مطالعات سال ۱۳۸۸ طرح جامع سوم

در این قسمت، بخشی از فرآیندها و دیاگرام های ترسیم شده در این مطالعات مطرح می شود.

۱-۱-۳- فرآیند مطالعات طرح جامع سوم

۲-۱-۳- الگوی عمومی توسعه شهر مشهد

۲-۳- سرنوشت طرح جامع سوم

در این بخش، تاریخچه ای از سرنوشت طرح جامع سوم عنوان می شود.

سال ۱۳۹۲
تصویب طرح جامع مشهد در شورای برنامه‌ریزی استان

سال ۱۳۹۳
عدم تصویب طرح جامع مشهد توسط شورای عالی شهرسازی و معماری و برگشت برای شورای برنامه‌ریزی استان

سال ۱۳۹۵
– خلع ید مشاور طرح جامع مشهد (مهندسین مشاور برنهاد) توسط اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی
– محروم شدن شهرداری مشهد از خدمات مشاور طرح جهت نظارت بر اجرای سند توسعه و عمران شهر(مشاوره ۵ ساله بر اساس پیوست ۶ قرارداد تیپ ۱۲)
– تکمیل نواقص طرح جامع بدون حضور مشاور
– تصویب مشروط و ناقص طرح جامع مشهد شورای عالی شهرسازی و معماری (صرفاً نقشه کاربری‌ها و ضوابط کلی)
– مخالفت شورا با ابلاغ طرح جامع (اختلافات متعدد طرح ابلاغی با طرح مصوب شورای برنامه‌ریزی استان)

۳-۳- بخش های مصوب طرح جامع سوم

از طرح جامع سوم، یک نقشه کاربری و دو جلد گزارش به تصویب رسید