طرح های جامع شهر مشهد

فلسفه تدوین طرح های شهری به ویژه طرح های جامع وتفصیلی شهرها نظام دهی به شهرها چه از نظر کالبدی(ظاهری) و چه از نظر عملکردی(فعالیت) بوده است.

برای آشنایی با انواع طرح های شهری می توانید به لینک زیر مراجعه نمایید.
انواع طرح های شهری در ایران

شهر مشهد در 50 سال گذشته ، 3 طرح جامع را تجربه کرده است.
طرح جامع خازنی، طرح جامع مهرازان و طرح جامع سوم

برای دریافت ضوابط و مقررات طرح های جامع مشهد بر روی لینک زیر کلیک نمایید
ضوابط و مقررات طرح های جامع مشهد

با توجه به اهمیت سیاست گذاری های دو طرح جامع اولیه شهر مشهد، در ابتدا توضیحاتی اجمالی در خصوص این دو طرح مطرح و در ادامه درخصوص طرح جامع سوم توضیحاتی بیان خواهد شد.

1- طرح جامع خازنی (مصوب 1350)

تهيه طرح جامع شهر مشهد در مرداد سال 1346 به مشاور خازني ابلاغ گرديد.
دومرحله براي انجام اين طرح در نظر گرفته شد:
– خصوصيات اجتماعي، طبيعي، اجتماعي، اقتصادي و فيزيكي بر اساس آمار سرشماري عمومي سال‌های  1335و 1345موردبررسی قرار گرفت و در  ارديبهشت سال 1349به پايان رسيد و در همان تاريخ به تصويب شوراي عالي شهرسازي درآمد
– پیش‌بینی‌های مربوط به ميزان و نحوه گسترش شهر در رابطه با رشد جمعيت و عوامل هدایت‌کننده توسعه موردبررسی قرار گرفت و پیشنهاد‌ها نهائي به‌منظور هدايت فعالیت‌های عمراني و فيزيكي در يك دوره 25 ساله به‌صورت طرح جامع شهر مشهد در سال 1350 به شوراي عالي شهرسازي تسليم شد.

1-1- دلایل طرح ریزی

تحقیقات انجام شده حاکی از رشد چهار برابری جمعیت مشهد در 25 سال آینده و مسائل بی شماری است که به دنبال آن خواهد بود.

2-1- بررسي مسائل آينده شهر

• اثرات ناشي از افزايش جمعيت
• رشد اقتصادي و برنامه‌های عمراني
• مسائل ناشي از بی‌توجهی به نحو استفاده از اراضي
• مسائل ناشي از توسعه نامنظم شهر
• مسائل ناشي از عدم تنظيم شبکه‌های ارتباطي شهر
• مشكلات عمومي

3-1- امکانات موجود و پیش بینی آینده طرح

• سطح اشغال‌شده شهر مشهد در زمان شروع مطالعات طرح 33 کیلومترمربع بوده است. پیش‌بینی اين طرح آن بوده كه وسعت شهر با توجه به رشد جمعيت در 25 سال به 170 كيلومترمربع خواهد رسيد.
• سرانه درآمدي شهر حدود متوسط سرانه درآمد مناطق شهرنشین كشور بوده است. علاوه بر آن درآمد شهر مشهد از بخش خدمات توريستي موردتوجه بوده است.
• با توجه به‌دقت برنامه پنجم عمراني بر توسعه فعاليت كشاورزي و وجود اراضي كشاورزي مستعد، امكان حمايت و توسعه كشاورزي صنعتي در شهر مشهد به‌عنوان يكي از امكانات توسعه موردتوجه قرارگرفته است.
• وجود ساختمان‌های قديمي و فرسوده در قسمت اعظم شهر
• مالكيت آستان قدس مانع از گسترش بی‌رویه شهر و نظم‌بخشی توسعه شهر

4-1- پیش‌بینی وضع آينده و برنامه‌ریزی آن

• جمعيت شهر در افق طرح سال 1370، 1،464،381 نفر در نظر گرفته‌شده است.
• همراه با كاهش سهم كشاورزي و افزايش سهم خدمات و تأسيسات شهري و تحول صنعتي و خدمات شهر منطقي گرایش‌های اصلي اشتغال منطبق برصنعتي شدن شهر و پيشرفت به‌طرف يك مركز توريستي جديد

5-1- ميزان توسعه آينده شهر

• عوامل مؤثر در تعيين جهات گسترش شهر سطح داير موجود شهر معادل 33 کیلومترمربع بوده است.
• در طرح جامع براي 25 سال بعد (1370) تا ميزان 5 برابر افزايش خواهد  يافت.
• در پايان دوره اول طرح بر اساس تخمين طرح جامع به حدود 7475 هكتار يعني بيش از دو برابر سال 1345 افزايش خواهد يافت.
• در سال 1370 به حدود 17000 هكتار (170 كيلومترمربع) خواهد رسيد.

6-1- عوامل مؤثر در گسترش شهر

• موقعيت جغرافيائي
• اوضاع اقليمي
• نحوه استفاده از اراضي خارج از محدوده و گسترش­هاي نامنظم شهري
• رابطه شهر و دهات اطراف آن
• عناصر ويژه (فرودگاه، خط آهن و اراضي با كاربري نظامي)

7-1- حدود توسعه پيشنهادي شهر مشهد

• با توجه به عوامل محدودکننده و نامساعد توسعه شهري در جهت شمال، جنوب و مشرق، توسعه كلي آينده شهر در طرح جامع در جهت مغرب و جنوب غربي پيش­بيني گرديده و اين توسعه در جهت غربي به نحوي است كه درعین‌حال شهر آينده را بروي جاده­اي كه مشهد را به وكيل­آباد متصل مي­كند سوق خواهد داد.
• در شمال به شاهراه شمالي ختم می‌شود.
• در جنوب به ارتفاعات تا حد شيب 15 درصد توسعه می‌یابد

8-1- ايده كلي ميزان توسعه و جهات گسترش شهر

پس از بررسی‌هایی كه در كميته فني شورای عالی شهرسازي بر گزينه پيشنهادي طرح انجام شد، طرح نهائي مورد تصويب داراي خصوصيات زير بوده است:

1- توسعه مراكز صنعتي، در جهت جنوب شرقي و در امتداد شمالي جاده مشهد ـ نيشابور و در طرفين خط آهن انجام می‌پذیرد.
2- پیش‌بینی سيل گير و ايجاد مجراهاي انحرافي براي آب باران در فصول بارندگي؛ اين مجراها مي­توانند مورداستفاده شبكه تخليه فاضلاب شهر نيز، قرار گيرند.
3- جاده‌هایی كه اساس شبكه ارتباطات منطقه‌ای شهر را به وجود می‌آورند، به ترتيب اهميت عبارت ­اند از:جاده منطقه ­اي ـ جاده سرخس ـ جاده كوهپايه­هاي بينالود‌ـ جاده كارخانه سيمان (خواجه ربيع) و  جاده اوليه خيابان طبرسي.
4- کوهپایه‌ها مراكز تفريحي شهريان و مسافرين بوده و از طريق جاده‌های مناسب به شهر مرتبط مي­شوند.
5-توسعه مركز شهر به‌طورکلی به‌سوی غرب در نظر گرفته‌شده، زيرا از ساير جهات،‌ دچار محدوديت مي­باشد و مقدمه ايجاد مركز شهري، مكمل مركز فعلي، در اراضي غربي شهر، قبل از رسيدن به جاده منطقه­اي، پيش­بيني مي­شود.
6- كاهش بار عبور و مرور جاده منطقه­اي در قسمت جنوب شهر، همواره مطرح بوده و اين امر به‌وسیله يك مسير عبوري شمالي تأمين مي­شود و بخصوص عبور وسايط نقليه سنگين و كندرو و باري به جاده شمالي محول خواهد شد.
7- توجه جدي و عميق به آپارتمان‌سازی در بخش مسكوني، به‌خصوص براي نواحي توسعه شهري
8- اصلاح شبكه عبور و مرور شهري به‌وسیله ايجاد چندين جاده كمربندي اصلي كه با توجه به ميزان رفت‌وآمد در آينده و همچنين جاده‌های شمالي، رابط مراكز شهري با جاده‌های كمربندي خواهند بود.

9-1- شبکه ارتباطی

شبکه ارتباطي شهر در زمان مطالعه 21/75درصد از سطح كل شهر را اشغال كرده بود. پیش‌بینی‌شده بود كه در افق طرح رقم به 22/75درصد از سطح كل شهر برسد.
انواع خیابان‌های پیش‌بینی شهر در طرح عبارت بودند از:
– خیابان‌های سريع
– خیابان‌های اصلي درجه 1
– خیابان‌های اصلي درجه 2
– خیابان‌های فرعي
– خیابان‌های محله‌ای يا بن‌بست‌ها

10-1- طرح نوسازي پيشنهادي منطقه قديمي و مركزي شهر

• نوسازي و احياء مجدد بازارها و مراكز خريد،ضمن حفظ پيوند آن‌ها با مراكز زيارتي
• ايجاد مراكز فرهنگي و اجتماعي و گذران اوقات فراغت
• رعايت ترتيب در تنظيم فضاهاي بيروني،مياني و اندروني،از محيط خارج تا حرم مطهر
• تأمين فضاي سبز
• رعايت تناسب بين معماري ابنيه جديد و بناهاي تاريخي
• برقراري نظامت جديد براي مسيرهاي پياده و ايجاد مراكز اجتماعات و محوطه‌های باز ،بادید مناسب به‌سوی ابنيه تاريخي

11-1- ساختار فضايي طرح

تنها ساختار كاركردي قابل‌بررسی در اين طرح ،ساختار تفريحي و فضاي سبز است. اين ساختار مفاصل كاركردي مهمي را به هم متصل می‌کند  اين ساختار بر اساس شبكه فضاهاي باز و سبز قابل‌تشخیص است.
مفاصل شامل ميدان قائم، باغات آستان قدس در حوزه مياني، باغ‌ملک آباد
محورها شامل كال چهل بازه،محور متصل‌کننده پارك كوه سنگي و پارك طرق، ديگر اراضي فاقد كاربري را در كنار بزرگراه شهيد كلانتري و محور متصل‌کننده پارک‌ها و فضاي سبز در شمال شرقي حرم

2- طرح جامع مهرارازان(مصوب 1372)

انجام خدمات و مطالعات طرح توسعه و عمران شهر مشهد در اسفندماه 1365 از سوي اداره كل مسكن و شهرسازي خراسان به اين مشاور ابلاغ گرديد.
مطالعات با توجه به ویژگی‌های شهر مشهد آغازشده است:
– وجود حرم امام رضا(ع)(يكي از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شيعيان)
– بزرگ‌ترین مركز شهري در منطقه شرق ايران،مركز وسیع‌ترین استان كشور ،ازلحاظ جمعيت دومين شهر پس از تهران

1-2- مطالعات طرح جامع مهرازان

مطالعات به تفكيك زير انجام‌شده است:
– مطالعات منطقه شهري
– مطالعات بخش‌های ويژه شهر(حومه­ ها- مركز شهر)
– مطالعات زوار
– شهرهاي اقماري

2-2- پیش‌بینی وضعيت آينده

بر اساس پیش‌بینی‌های اين طرح:
– جمعيت شهر مشهد تا سال 1393 به حدود 5/4 ميليون نفر بالغ خواهد شد.
– طبق الگوي توسعه آينده شهر، بين 1/2 تا 1/5ميليون نفر از اين جمعيت در سه شهر اقماري در فاصله حدود 60-40 كيلومتري اطراف مشهد و  3/9 تا 4/2ميليون نفر در شهر فعلي، و توسعه پيوسته محدود آن، اسكان خواهند يافت.
– تعيين ظرفيت محدوده قانوني شهر در ابتداي مطالعات:
ظرفيت جمعيتي محدوده قانوني در حدود 2،850،000نفر برآورد شده است.
در مطالعات اين مشاور، حداقل قابل‌قبول متوسط سرانه زمين براي اين كاربردها، بدون احتساب اراضي نظامي، بين 20 تا 23 مترمربع است.

3-2- جمعیت و تراکم ساختمانی

از مقايسه ظرفيت عملي جمعیت‌پذیری شهر با سهم شهر اصلي از جمعيت، تراكم ساختماني افزایش‌یافته است.
– در مناطق کم‌درآمد متوسط تراكم ساختماني 100 درصد
– در مناطق متوسط و پردرآمد متوسط تراكم ساختماني 135 درصد

4-2- الگوی توسعه شهر

در الگوي كلي توسعه پيوسته شهر به ترتيب زير پیش‌بینی‌شده است:
– بخش عمده توسعه پيوسته شهر در شمال غرب مشهد با مساحت حدود 42000 هكتار است كه عمدتاً براي سكونت اهالي آينده مشهد در نظر گرفته‌شده است (بدون احتساب مساحت کاربری‌های بزرگ‌مقیاس شهر مثل استاديوم صدهزارنفری، نمايشگاه بين­المللي و …)
– در جنوب، نوار باریک‌بین محدوده قانوني فعلي شهر و ارتفاعات بنيالود با مساحتي در حدود 2600 هكتار به شهر فعلي اضافه‌شده است كه بخش عمده آن به کاربری‌های بزرگ‌مقیاس شهر بخصوص درزمینهٔ تأسيسات و تجهيزات شهري،‌ اختصاص‌یافته است.
– در شمال و شرق به دليل وجود اراضي مرغوب كشاورزي، توسعه جديد پیش‌بینی‌شده است.
– ليكن براي نواحي حاشیه‌نشین موجود توسعه کنترل‌شده‌ای به‌منظور پذيرش اضافه جمعيت خود آن­ها ـ در داخل حدود فعلي­شان منظور شده است كه در حدود 1400 هكتار وسعت دارد.

5-2- کاربری‌های مقیاس شهر

کاربری‌های مقياس شهري در اين طرح چنين دیده‌ شده‌اند:
– فرودگاه مشهد(انتقال فرودگاه توصیه‌شده است و كاربري جديدي در مكان فرودگاه پیش‌بینی‌نشده است)
– پادگان‌ها و تأسيسات نظامي (برخي از کاربری‌ها در مكان پادگان فعلي شهر پیشنهادشده است)
– آموزش عالي ( با توجه به مساحت فعلي دانشگاه مشهد و همچنين با توجه به عملكرد شهر جديد گلبهار در الگوي توسعه شهر مشهد كه به‌عنوان يك مركز دانشگاهي پیش‌بینی‌شده است،مساحت جديدي براي آموزش عالي اضافه نشده است)

6-2- سرانه‌های پيشنهادي کاربری‌های اصلي

كاربري	سرانه موجود	سرانه پيشنهادي
آموزشي و آموزش عالي	3/87	5/15
درماني و بهداشتي	0/53	2/04
تأسيسات و تجهيزات شهري	1/92	5/46
تجاري	1/27	2/46
ورزشي	0/19	2/19
فضاي سبز	1/99	12/52
اداري_انتظامي	1/22	2/56
مذهبي	0/28	0/42
فرهنگي	0/002	1/09
جهانگردي_پذيرايي	0/28	1/12
صنعتي	1/48	1/69
جمع	13/16	36/7

سرانه‌های پيشنهادي براي کاربری‌های مختلف درمجموع سه برابر وضعيت زمان تهيه طرح بوده است.بخش قابل‌ملاحظه‌ای از اين افزايش مربوط به فضاي سبز حفاظتي و جنگلي است.
در سال طراحي سرانه کاربری‌های شهر مشهد معادل 13/16 مترمربع بوده است كه به 36/7 مترمربع افزایش‌یافته است.

7-2- نحوه استفاده از اراضی شهری

• حمل‌ونقل  (10 درصد سطح شهر مساحت حمل‌ونقل پیش‌بینی‌شده‌اند. محدوده فرودگاه و راه‌آهن بدون تغييرات حفظ‌شده‌اند)
• فضاي سبز(علاوه فضاهاي سبز عمومي نظير پارک‌های شهري،يك  پارك جنگلي به‌عنوان فضاي سبز حفاظتي در شمال شهر و نوارهايي در حاشيه محدوده جنوبي شهر و در امتداد محور قوچان پیش‌بینی‌شده است/ در داخل محدوده شهر مجموعاً 2594 هكتار به پارک‌های جنگلي اختصاص‌یافته است /نوع ديگري از فضاهاي سبز شامل باغات خصوصي كه در افق طرح و با توجه مساحت حدود 7 درصد آن را تشكيل می‌دهند عیناً حفظ‌شده‌اند/ فضاي سبز حفاظتي در خارج از محدوده شهر پیش‌بینی‌شده است)
• سطوح خدماتي (سطوح خدماتي مقياس شهر در محدوده طرح برابر با 2945 هكتار می‌باشد/ برخي از کاربری‌های خدماتي پیش‌بینی‌شده شده در خارج از محدوده شهر قرارگرفته‌اند از جمله استاديم ورزشي شهر،زندان،باغ ‌وحش و بخشي از انبارها / علاوه بر توسعه گورستان بهشت رضا در جنوب شهر يك گورستان در شمال غربي پیش‌بینی‌شده است)

8-2- تراکم‌های جمعیتی

متوسط تراكم ناخالص جمعيت در سطح داير شهر حدود 142 نفر در هكتار
متوسط تراكم خالص شهر حدود 335 نفر در هكتار بوده
جمعيت مشهد در سال 1367 در حدود 1/680/000 نفر، مساحت كل آن (محدوده آماري سال 1365) در حدود 244 و سطح داير آن 448 كيلومترمربع بوده است.

9-2- تراکم ساختمانی

در سال طراحي (1367) متوسط سطح سرانه زيربناي مسكوني در كل شهر بدون احتساب زيرزمين 2/20 و با زيرزمين 2/32 مترمربع بوده است.

10-2- ساختار فضایی طرح

تنها ساختار كاركردي قابل‌بررسی در اين طرح ،ساختار تفريحي و فضاي سبز است. اين ساختار مفاصل كاركردي مهمي را به هم متصل می‌کند  اين ساختار بر اساس شبكه فضاهاي باز و سبز قابل‌تشخیص است.
مفاصل شامل ميدان قائم، باغات آستان قدس در حوزه مياني، باغ‌ملک آباد
محورها شامل كال چهل بازه،محور متصل‌کننده پارك كوه سنگي و پارك طرق وديگر اراضي فاقد كاربري را در كنار بزرگراه شهيد كلانتري

3- طرح جامع سوم (توسعه وعمران)شهر مشهد (فرنهاد)

اولین مجلد مطالعات طرح جامع سوم در سال 1384 آماده شد ولی به ذهن هیچ کس خطور نمی کرد که روزی سرنوشت این طرح درگیر اختلافات مدیریتی شود .

1-3- مطالعات سال 1388 طرح جامع سوم

در این قسمت، بخشی از فرآیندها و دیاگرام های ترسیم شده در این مطالعات مطرح می شود.

1-1-3- فرآیند مطالعات طرح جامع سوم

2-1-3- الگوی عمومی توسعه شهر مشهد

2-3- سرنوشت طرح جامع سوم

در این بخش، تاریخچه ای از سرنوشت طرح جامع سوم عنوان می شود.
این طرح برای افق مشهد در بازه زمانی سال های 1395 تا 1405 تدوین شده است.

سال 1392
تصویب طرح جامع مشهد در شورای برنامه‌ریزی استان

سال 1393
عدم تصویب طرح جامع مشهد توسط شورای عالی شهرسازی و معماری و برگشت برای شورای برنامه‌ریزی استان

سال 1395
– خلع ید مشاور طرح جامع مشهد (مهندسین مشاور برنهاد) توسط اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی
– محروم شدن شهرداری مشهد از خدمات مشاور طرح جهت نظارت بر اجرای سند توسعه و عمران شهر(مشاوره 5 ساله بر اساس پیوست 6 قرارداد تیپ 12)
– تکمیل نواقص طرح جامع بدون حضور مشاور
– تصویب طرح جامع مشهد شورای عالی شهرسازی و معماری (صرفاً نقشه کاربری‌ها و ضوابط کلی)
– مخالفت شورا با ابلاغ طرح جامع (اختلافات متعدد طرح ابلاغی با طرح مصوب شورای برنامه‌ریزی استان)

3-3- بخش های مصوب طرح جامع سوم

از طرح جامع سوم، یک نقشه کاربری و دو جلد گزارش به تصویب رسید